Plantar fasiit, topuk ağrısının en yaygın nedenlerinden biridir ve özellikle yetişkinlerde görülür. Bu durum, ayak tabanındaki plantar fasya adı verilen, topuk kemiğini (kalkaneus) parmaklara bağlayan ve ayak kemerini destekleyen dokularda meydana gelen enflamasyon veya küçük yırtılmalar nedeniyle oluşur.
Plantar fasiit kaynaklı ağrı, genellikle sabah ilk adımlarda şiddetlidir ve uzun süre ayakta kalmakla kötüleşebilir. Hastalığın tam nedeni tam olarak anlaşılamamış olsa da, plantar fasyada tekrarlayan stres ve zorlanmanın küçük yırtıklara yol açtığı düşünülmektedir.
Plantar Fasya Anatomisi ve İşlevi
Plantar fasya, topuğu ayak parmaklarına bağlayan üç dokudan oluşan güçlü bir yapıdır. Bu yapı, ayak kemerinin desteklenmesine yardımcı olur ve yürüme sırasında ayak tabanının gerilmesini sağlar. Ancak aşırı zorlanma, plantar fasyada küçük yırtıklara neden olabilir, bu da enflamasyon ve ağrıya yol açar. Özellikle sabahları ya da uzun süre dinlendikten sonra ilk adımlarda daha belirgin olan bu ağrı, plantar fasya üzerindeki baskının artmasıyla şiddetlenebilir.
Plantar Fasiit Ne Kadar Yaygındır ve Kimler Risk Altındadır?
Topuk dikeni genellikle 45-64 yaş arasındaki yetişkinlerde görülmektedir. Topuk dikeni yani Plantar fasiit için yüksek risk altında olan kişiler şunlardır:
- Fazla kilolu veya obez bireyler: Vücut kitle indeksi (BMI) 25’in üzerinde olanlar, ayaklarına daha fazla yük bindirdikleri için plantar fasiit riski taşır.
- Uzun süre ayakta durmayı gerektiren işlerde çalışanlar: Ayaklara sürekli baskı uygulayan işlerde çalışanlar risk altındadır.
- Ayak bileği dorsifleksiyonunun sınırlı olduğu kişiler: Ayak bileğini yukarı doğru hareket ettirememe durumu, plantar fasyanın aşırı gerilmesine neden olabilir.
Plantar Fasiit Nasıl Teşhis Edilir?
Plantar fasiitin teşhisi, genellikle hastaların yaşadığı topuk ağrısının öyküsü ve fizik muayene ile konulur. Klinik muayene sırasında, doktor topuk üzerinde belirli bir noktaya baskı uyguladığında ağrının artması teşhise yardımcı olabilir. Bazen doktorlar hastanın ayak bileğini yukarı doğru zorlayarak plantar fasyayı gerer ve ağrının nasıl tetiklendiğini gözlemler. Şüpheli durumlarda veya tedaviye rağmen belirtiler düzelmezse, ultrason ya da manyetik rezonans görüntüleme (MR)gibi ileri görüntüleme yöntemleri kullanılabilir.
Plantar Fasiit Tedavi Seçeneklerinin Detaylı İncelenmesi
Plantar fasiit tedavisinde amaç, ağrıyı hafifletmek, iltihabı azaltmak ve plantar fasyayı güçlendirerek tekrarlayan yaralanmaları önlemektir. Tedavi seçenekleri, cerrahi dışı yöntemlerden başlayarak, semptomların şiddeti ve hastanın tedaviye verdiği yanıt doğrultusunda ilerler. İşte tedavi yöntemlerinin daha ayrıntılı bir incelemesi:
1. Evde Uygulanan Germe ve Masaj Egzersizleri
Plantar fasiit tedavisinde ilk basamak genellikle evde yapılan germe ve masaj egzersizleridir. Bu egzersizler, plantar fasyanın esnekliğini artırmayı ve kaslardaki gerginliği azaltmayı amaçlar.
- Baldır Germe Egzersizleri: Baldır kaslarının gerginliği, plantar fasya üzerinde baskıyı artırabilir. Baldır kaslarını düzenli olarak germek, plantar fasyanın üzerindeki stresi azaltır. Duvara yaslanarak yapılan baldır germe egzersizleri, ayak bileği dorsifleksiyonunu artırabilir.
- Plantar Fasya Germe ve Masajı: Hasta sabahları ilk adım atmadan önce ayak tabanını germeli ve masaj yapmalıdır. Bunun için topuğun alt kısmına bir tenis topu ya da su şişesi koyarak ayağın altında ileri geri yuvarlama hareketi yapılabilir. Bu, kan akışını artırır ve ağrıyı hafifletebilir.
2. Ortez ve Ayakkabı Değişiklikleri
Plantar fasiit tedavisinde ayakkabı ve ortopedik desteklerin rolü büyüktür. Doğru ayakkabı seçimi ve ayakkabı tabanına yerleştirilen ortopedik destekler, plantar fasyanın üzerindeki baskıyı hafifletebilir ve ağrıyı azaltabilir.
- Hazır Ortezler (Tabanlıklar): Eczanelerden veya medikal mağazalardan temin edilebilen bu ortopedik tabanlıklar, ayakkabının içine yerleştirilerek topuğun desteklenmesine yardımcı olur. Hazır ortezler, kişiye özel yapılmış olanlardan daha ucuzdur ve benzer sonuçlar verebilir.
- Kişiye Özel Ortezler: Ortopedist ya da podiatrist tarafından hastaya özel olarak hazırlanan bu tabanlıklar, ayak yapısına göre daha spesifik destek sağlar. Özellikle anatomik bozuklukları olan veya daha karmaşık vakalarda tercih edilir.
3. Gece Ateli (Splint)
Gece atelleri, ayak bileğini bükük tutarak plantar fasyanın gece boyunca gergin kalmasını sağlar. Bu, sabahları ilk adımda yaşanan yoğun ağrıyı azaltabilir.
- Gece Boyunca Kullanım: Bu ateller genellikle gece boyunca takılır ve uyku sırasında plantar fasyanın dinlenme pozisyonunda değil, gergin pozisyonda kalmasını sağlar. Böylece sabah ilk adımda oluşan ağrıyı hafifletir.
- Gündüz Kullanımı: Bazı hastalar gece boyunca ateli kullanmakta zorlanabilir. Bu durumda, gündüz kısa sürelerle de kullanılabilir.
4. Fizik Tedavi ve Manuel Terapi
Fizyoterapistler tarafından uygulanan tedaviler, plantar fasiit tedavisinde oldukça etkilidir. Özellikle esneme, güçlendirme ve manuel terapi teknikleri plantar fasya üzerindeki baskıyı azaltır.
- Manuel Terapi: Fizyoterapist, plantar fasyayı manuel olarak esneterek ve masaj yaparak, iltihaplı bölgedeki kas spazmlarını ve sertlikleri gidermeye çalışır. Ayrıca ayak ve bacak kaslarını güçlendirmek için egzersiz programları düzenler.
- Ultrason ve Elektroterapi: Fizik tedavi sırasında kullanılan ultrason ve elektroterapi, dokulardaki iyileşme sürecini hızlandırabilir. Bu yöntemler, plantar fasyadaki iltihabı azaltmaya yardımcı olur.
5. Farmakolojik Tedaviler
Plantar fasiitin tedavisinde ağrıyı ve iltihabı kontrol altına almak için çeşitli ilaç tedavileri uygulanabilir.
- Nonsteroid Anti-inflamatuvar İlaçlar (NSAID’ler): İbuprofen ve naproksen gibi NSAID’ler, ağrı ve iltihabı azaltmak için kullanılır. Kısa vadeli kullanımlarda etkili olabilir ancak uzun süreli kullanımlarda mide ve böbrek üzerine yan etkileri olabilir.
- Kortikosteroid Enjeksiyonları: Topuk bölgesine yapılan kortikosteroid enjeksiyonları, ağrıyı birkaç hafta ile aylar arasında geçici olarak azaltabilir. Ancak tekrarlayan enjeksiyonlar, plantar fasyada zayıflamaya ve yırtılmaya neden olabileceği için dikkatli kullanılmalıdır.
6. Platelet Zengin Plazma (PRP) Enjeksiyonları
Son yıllarda plantar fasiit tedavisinde PRP enjeksiyonları popülerlik kazanmıştır. Hastanın kendi kanından elde edilen büyüme faktörleri açısından zengin bu plazma, hasarlı dokuların iyileşme sürecini hızlandırabilir.
- PRP’nin Etkisi: Kortikosteroid enjeksiyonlarına göre daha uzun süreli ağrı kesici etki sağlayabilir. Ancak, PRP tedavisi daha pahalıdır ve her hastada aynı etkiyi göstermeyebilir.
7. Ekstrakorporeal Şok Dalga Terapisi (ESWT)
Ekstrakorporeal şok dalga terapisi, plantar fasyaya yüksek basınçlı ses dalgaları uygulayarak iltihaplı dokuların iyileşme sürecini hızlandırmayı amaçlar. Çalışmalar, ESWT’nin kortikosteroid enjeksiyonlarına göre daha etkili olabileceğini göstermektedir.
- Yüksek ve Düşük Enerjili Tedavi: Yüksek enerjili şok dalgaları daha hızlı sonuç verirken, düşük enerjili dalgalar daha fazla seans gerektirebilir ancak daha tolere edilebilir. ESWT, cerrahi olmayan bir yöntem olduğundan, iyileşme sürecinde daha az risk taşır.
8. Cerrahi Tedavi
Cerrahi müdahale, genellikle diğer tedavi yöntemlerine yanıt vermeyen vakalarda son çare olarak düşünülür.
- Plantar Fasya Cerrahisi: Bu prosedürde, plantar fasyanın bir kısmı kesilerek serbest bırakılır ve böylece üzerindeki baskı azalır. Ancak cerrahi, iyileşme süresi uzun olabilen ve bazı riskler taşıyan bir tedavi seçeneğidir.
- Gastroknemius Releasing: Baldır kaslarının (gastroknemius) serbest bırakılması, plantar fasyanın üzerindeki baskıyı azaltabilir ve ayak bileği hareket açıklığını artırabilir.
Plantar Fasiit Ne Kadar Sürer?
Plantar fasiit kaynaklı topuk ağrısı çoğu zaman kendiliğinden geçebilir, ancak bazı hastalarda aylar hatta yıllar sürebilir. Teşhis sonrası 1 yıl içinde hastaların %80’inde semptomlar devam edebilir. 15 yıl sonra bile hastaların %44’ünde topuk ağrısı olabilmekte, ancak bu ağrı genellikle teşhis anındaki kadar şiddetli olmamaktadır.
Bilimsel Araştırmaların Işığında Tedavi Yaklaşımları
Son yıllarda yapılan araştırmalar, plantar fasiit tedavisinde yenilikçi ve cerrahi dışı yöntemlerin etkinliğini desteklemektedir. 2021 yılında yapılan bir çalışma, PRP enjeksiyonlarının uzun vadeli ağrı yönetiminde etkili olduğunu ve kortikosteroid enjeksiyonlarına göre daha az komplikasyon sunduğunu göstermiştir. Ayrıca, 2022 yılında yapılan bir meta-analiz, ekstrakorporeal şok dalga terapisinin (ESWT) plantar fasiit tedavisinde ağrı kesici etkisinin yüksek olduğunu ve cerrahi dışı tedavi seçeneklerinin hastalar için daha uygun olabileceğini vurgulamaktadır.
Yine 2023 yılında yapılan bir çalışma, gece atellerinin plantar fasiit tedavisinde etkinliğini incelemiş ve bu atellerin düzenli kullanımının özellikle sabah ağrısını önemli ölçüde azalttığını ortaya koymuştur.
GÖRSEL KAYNAK: https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2823273